Лоаман лаьча

Сийлахь-йоккхача Коталон 60 шу дизара накъадолхаш

(Россе Турпалах Оздоев Мурадах дола дош)

Адамий исторечухь эггара боккхаг1а, халаг1а, къизаг1а, наха ч1оаг1аг1а 1аткъаш хиннача Сийлахь-боккхача Даймехка т1ема ханаш итташ шераш д1аихадар, аьнна йиц ца луш духьала латт тхона - цу хана бераш хиннарашта а юкъарчал доаццаш цу т1ем т1а къизача моастаг1чоа духьал лаьттарашта а. Тахан, цу т1ем т1а Котало яьккха кховзткъа шу дизар дезде вай кийчлуча хана, д1аихача шерашка дуккхаза санна, дагаух цунца дувзаденна х1амаш, дагаух мел боккхача маьхаг1а кхаьчар вайга из Котало,, мел йоккха г1айг1а, сагото ла йийзар, мел боккха бала оза бийзар наьха. Духхьал т1ом беш моастаг1чох латаш хиннача, масала,18,19,20 шу даьнна хиннача х1ара б1аь салтечох алхха кхоъ мара дийна ца вусаш чакхбаьннаб из т1ом. Дег1аи низаи тоабала, хьаькъалаи ц1енача уйлаштеи нийсбала кхийна миллионаш бола Даьхен къонгаш цу т1ем т1а легар цхьаккха х1аманца лаьрх1а варгвоацаш да, мехка хиннар диста варгвоацаш доккха зе дар. Уж х1амаш ла дийзар мехка дахача дерригача къамий, цар дикаг1болча викалий. Биззача боараме т1ема 1азап ла дийзар г1алг1ай къаман а цун эзараш болча къонгий а. Царех ца1 ва цу т1ем т1а ший къаман сий доаккхаш къонахчали турпалали гойтарах Россе Турпала ц1и енна вола летчик-истребитель Оздоев Ахьмада Мурад. Цунах да д1ахо аз дувца лерх1ар.

Оздоев Мурада ц1и тахан вай Г1алг1ай мехка массанахьа йовзаш я. Бокъонца вола къаман во1 из хиларах тарра массане цун сий ду, цунах доаккхал ду. Мурада хьалкхувш йоаг1ача вай т1ехьенна денала, къонахчала, майрала хьокхам луш юхейита дикача г1улакхий, хозача оамалий лер, цун ц1и йиц ца йолийташ даим шоай дегашка лоаттаергья вай т1ехьенаша. Мурад ваьв 1922 шера 10 марта Наьсарен-вокзале Оздоевг1ар Атабе Ахьмадеи Муса-хьажий Минатеи дезале. Ахьмад цу хана вайнаха юкъе лоарх1аш хиннача аьшка - пхьара говзал а 1омаяь болх беш, говр-ворда а етт а лелабеш, беш а ков-карт а долаш вахаш хиннав. Юкъерча боараме вахача сага бар мо боахам хиннаб цунбар. Мадарра аьлча, вай мехка а цул арахьа а вахара сел атта ха а хиннаяц из. Х1аьтта паччахьа 1аьдал дохадаь д1а а даьккха хьат1аденача Советий 1аьдало овлангара денз хувца йолаяьй вахара еррига оаг1онаш. Цо мел яхар, мел леладер нийса да мотташ цунна т1ехьабаьннаб дукхаг1бола г1алг1ай. - Цу шерашка белггала холуш вахаре дикача оаг1орахьа хинна хувцамаш - г1алг1ай шоай паччахьалкхе хьахилар, наьна меттала дешари йоазуви в1ашт1ехьдаккхар, юрташка школаш хьаеллар хиннад. Цхьабакъда наьха вахара хьал-м аттаг1а хиннадац. Атта хиннадац из Ахьмада боккхача дезала а (к1аьнкаш - шиъ, йи1игаш - кхоъ). Эшар долаш а цхьайолча хана кхоачам хиллал из доацаш а д1аихад Мурада бера ханара шераш. Х1аьта а дезала юкъе лаьттача барто, даси нанаси хьаькъале беш хиннача хьехамо хила доаг1ар хьадаьд: бераш з1амига долаш денз ц1аг1а а коа-карта а де деза х1амаш хьаде, нахаца 1имерза, безаме хила 1омадаьд, боккхаг1барий сий де, царца г1улакхаца хила, эздел леладе 1омадаьд. Мурад мотт 1омабе волалуча хана цо эггара хьалха 1омадаьча дешашца хиннад "майрал", "денал", "хьаькъал", кхыдараш санна дола цо доаккхал а деш 1омадеш хинна дешаш а "зовзал", "доастамал", "эсалал" санна дола цун дего хьат1а ца эцаш хинна дешаш а. Х1аьтта чакхбаьннача граждански т1ем т1а г1алг1аша гойта турпалал ювцача хана Мурада лерг дилле ладувг1аш хиннад школе деша аха а волавалале. Ялх шу мара даланза волаш юртарча йизза юкъера йоацача школе деша волавеннав Мурад. Д1аэккха-хьаэккха кадай волаш коача к1аьнк хиннав из. Сиха оамал йолаши х1амана маькара волаши хиларах а кхыча берашта юкъе белгала хиннав Мурад школа юххьанцарча классашка деша ваг1аш, дешара т1ера а д1ахьехар д1аэцаш а хиннав. Уж еррига дика оамалаш т1ехь-т1ехьаг1а ч1оаг1луш, ший ханарча берел т1ехьавусаш воацаш, моллаг1а г1улакх кхоачашде могаш хьалкхийнача Мурада юртара школа чакхъяьккхай. Бакъда, цунах кхоачамбаь саца лерх1аш хиннавац из. Мурада оамалца нийса доаг1аш х1ама хиннад из а: моллаг1а ше д1адоладаь х1ама юкъаг1а ца дутилгеи, аьннача дош долаш хулгеи. - Цкъа Грозненски аэроклубе деша курсанташ д1аэц, аьнна, хезар тхона, - дувцар Мурада шийх летчик хилара бахьанех дола уж гаьнарча ханара х1амаш дагалувцаш. - Цига деша ваханза 1ергвац со, аьнна, ч1оаг1о йир аз. Эггара хьалха сайца цхьана школе дешаш хиннача к1аьнкашта д1ахайтар аз айса дагалаьцар. Цхьабараш сох хьогаш бар, соца яхь яраша дог хайтацар, 1оттар еш сох х1ама ала г1ертар. Со-м цу хана дийнахь а бус а сатем боацаш хала ма хьувзий, ц1аг1а из д1ахайта ца лоарх1авеш - деша д1а ца вахийтар кхераш. Д1ааьлар аз. Нанас д1ат1аэцанзар са къамаьл, бакъда, дас хоадам беш пурам делар: "Хьайга дешалургхиларах, дийша ваьлча болх бе могаргдолгах хье тешаш вале, ваха мегаргва хьона. Летчик хилар-м сийдолаш х1ама да". Иштта, Грозне экзаменаш а д1аенна, медкомиссе мога а ваь аэроклубе деша д1аэттав Мурад, деша ваг1ача юкъа 1е общежите моттиг а еннай. Мурада хала хеташ цхьа х1ама нийсденна хиннад цу хана - аэроклубе деша отта Грозне вена хинна цхьа новкъост медкомиссе мога ца веш укханах д1акъаьстав, х1аьта а нахаца хьоашал тассеи царца сихха д1а1амеи ховш волча Мурада, цига деша волавенна массехк ди даьлча, байзаб дуккха керда новкъостий. Деша деза ха цхьа шу совг1а мара хиннаяц: ялх бетта - теории, т1аккха юхейисача хана - самолет лехка 1омавалара искусствои. Мурада из ха т1акхачарга ч1оагг1а сатувсаш цхьа ди хиннад, вешта, цу денга-м летчик хила безам мелбараша а сатувсаш хила доаг1а. Из ди да, ший бе ко а делла, ше лаьттара хьалг1оттаяьча самолетаца сигала г1олла эггара хьалхара го боаккха ди. Цу ден мах баь саг варгвац. Из ч1оаг1а дега тоам беш, ц1аккха дицлургдоацаш ц1ей да, оалар Мурада. Дика чакхдаьккхад курсанта Оздоева из ше эггара хьалха "У-2" яхача самолетаца сигала г1аттар. Курсантех эггара хьалха ца1 г1еттача шоллаг1а г1еттар Мурад хиннав. Аэроклуба штаба начальник капитан Рубан раьза хиннав цунна, ловца боаккхаш из даькъала а вийцав. Т1аккха ц1аькха г1атта а бокъо еннай машен хьаккхашта лелае 1омавеннача курсанта Оздоевна. Из а хиннад Мурада дика дешарах, шийна т1адилла г1улакх нийса кхоачашдеш из хиларах дола совг1ат. Юххера чакхъяьннай аэроклубера курсаш. Дикаг1а дийша а самолет лехка 1омабенна а бола курсаш чакхъяьхараш д1ахо деша хьожабаьб летчикаш-истребителаш 1омабеча Армавирски летни школе. Царна юкъе хиннав Оздоев Мурад а. Иштта, ший вахара никъ белгал а баь д1аволавенна Мурад, цу наькът1ара ца воалаш т1ехь-т1ехьаг1а Даьхе езалга совдоалаш, цун г1улакха а къаман г1улакха а эшача цхьаккха х1ама кхо ца деш, кхыметтел вахар д1адала а кийча волаш чакхваьннав ше дунен т1а вахаш мел яьккхача хана. Атта хиннадац летни школера дешар. Курсанташкара д1адехараш а хиннад дукха - эггара хьалха денал долаш, т1емахочун маькарал йолаш хилар, техника лелае а цунна доалде а ховш хилар. Бакъда, боккхача дезала юкъе хьалкхийна Мурад халонех б1укъожабеш хиннавац. Укхаза курсанташа к1оаргга 1омаяьй авиационни техника, фега г1етта лелара теории практикеи. Мурад летни школа чакхъяьккха валарца нийсденнад вай мехкаца фашистски Германе т1ом хьоабар. Наьха сатийна вахар оагадаьд т1емо, хийцаб цун лоаттам. Деррига вахар т1емаца нийсдеш д1адахьа дийзад. Промышленни а юртбоахама а еррига производство т1ема эшарашта т1аерзае йийзай. Вешта, цу хана хьадеш мел хинна х1ама къизача моастаг1чоа духьала оттабе беза низ совбаккхара де дезача кхаьчад г1улакх. Иштта, селхан курсанташ хинна Муради цун нийсархойи тахан бизза вахара мухь ги болла могаш бола къонахий хинна д1аэттаб. Цу ханна араяьнна А.С. Яковлева конструкцег1а йола керда истребителаш а кхаьчай царга. Кхыча самолеташца нийсйича дукха совленаш йолаш хиннай уж. Вай мехкахо Оздоев Мурад т1ом беш мел хиннача хана "ЯК" яхача системаг1а йола самолет-истребитель лелаеш хиннав. Рижски оалаш хиннача 315-ча дивизена чуйоаг1аш хиннача 431-ча авиационни полкаца волаш т1ом баьб цо. Эггара хьалхара т1ема задани шийна енна, эггара хьалха моастаг1чоа ше юхь-духьала этта ди, цу дийнахьа шийца мел нийсденна х1амаш, кхыметтел лоадам боацаш да, аьнна, хеталуш дар а диц ца луш дагалаттар Мурада. ...Немций хьат1а ца боахкийташ лорае езаш хиннай цхьа машиннаькъа узловой станци. Акхар эскадрилья Орел яхача города юххе лаьттай, х1аьта моастаг1 а гаьна хиннавац. Иштта, цкъа Мурад г1етта ший "якаца" станцена кхерам болаш х1ама дий хьожаш хиннав. Морхаш йолаш ди хиннад из. Сахьатага хьежача ер базе юхаваха веза ха хьат1акхоачаш лаьттай. Цу ханна морхашта юкъе г1олла д1ахьежача Мурада б1арг кхийттаб немций самолетах-корректировщиках. Цут1ара дов доладаьд укханна духьала. "Укх тайпара аьттув бала тарлуш нийсъенна моттиг карара мишта йоалийтаргья!" - из уйла хиннай цун кертача кхийстар цу минуте. Мурада в1алла веха а воацаш дов юхаде лаьрх1ад. Моастаг1чоаи шийнеи юкъе 50 метрга кхоаччаш мара юкъ ца йисача хана пулемета гашетка то1аяьй цо. Немцечун самолет лотаеннай, ши дакъа доалаш в1ашаг1ъяьннай лаьтта 1окхачале. Мурада самолета мотор ц1аьхха болх ца беш сецаб. Летчика б1арг кхийттаб пхо кхийтта йохаяьча радиаторах араухача хих. Х1анз лаьрх1ад цо, керттердар да болх беш боацаш мотор бола самолет к1алт1а ца эккхийташ тайжжа 1охоаяр. Из де в1ашт1ехьдаьннад Мурада. Ер 1охайна а валале г1адбаха укханна духьал удаш хиннаб новкъостий-летчикаш. Царна деррига б1аргадайна хиннад: цхьаьккъа моастаг1чоа духьал а этта майрача летчика караг1даьннар. Йохаяь хинна Мурада самолет аэродроме хьа а йоалаяь сихха тоаяьй. Х1аьта вай мехкахочо аьттув а боалаш моастаг1чунца эггара хьаллха баь т1ом, цун цига каялар теркал ца деш дитадац эскара командоване. Из бахьан долаш цунна Ц1еча Седкъа орден еннай. Эггара хьалха цунна денна доккха совг1ат хиннад из. Массехк ди даьлча Мурада юха а ший "ЯК-7" сигала г1оттаяьй. Лоаман фега хьалкхийна Мурад доазув доацача сигаленашка г1етта лелалга ч1оаг1а дезаш хиннав. Лакхаленашка г1олла лела 1аьма ч1оаг1а ткъамаш дола лоаман лаьча санна хьакхашта лелаш хиннав из сигала г1еттача хана. В1алла кхераш хиннавац лакхаленах, из дукхаг1а кхераш хиннав цу лакхаленашка цакхоачалуш ше висар. Х1аьта цу тайпара кхераме моттигаш цунна дуккхаза нийслуш а хиннай моастаг1чоа юхь-духьала латта везача хана. Цо мел дер ший беррига низ т1абахийте деш хиннад. Цун майрал боарам боацаш хиннай. Моастаг1чоа духьала латтача хана кхыбарел хьалха хиннав из. Ц1аккха хиннавац хоадам бе безаш моттиг нийсъелча ши тайпа уйла йолаш е шеквувлаш. Ше де лаьрх1ача х1амана из чакхдаьккха валлалца т1ера юхавоалаш оамал хиннаяц цун. Из оамал цунах д1акъаьстаяц т1ем т1а волаш а цул т1ехьаг1а цо вахаш мел яьккхача хана а. Т1ехьаг1а ший "якаца" сигала г1еттилга а шийгахьа совле йолаш фегара т1ом моастаг1чунца белга а дуккхаза хиннад Оздоев Мурада. Цкъа цун новкъостий-летчикаш Трескин Георгий, Суровешкин Алексей, Говоров Алексей укханца а болаш сигала г1айттача хана фашистий йиъ самолето атака яьй акхарна. Из атака юха а тохаш фашистий кхоъ истребитель чуяйтай вай летчикаша. Иштта аьттув а баьнна ераш юхабоаг1аш Орловски областерча Мценск яхача города т1акхоаччаш немций "Фокке-Вульф" яха ши истребитель духьала яьнна хиннай акхарна, бакъда т1акхача мегадац. Вай бараш кадай а маькара а хилар бахьан долаш моастаг1чун мерий к1алххара нийсса т1ак1алт1а йоахаш шоай машинаш к1алхаръяьхай цар, морхаш йолаш хиннача сигала моастаг1чоа б1аргкъайла а йоахаш. Ц1аькха Муради цун новкъостийи моастаг1чунца т1ом а баь юхабийрзача мишта вус а ца ховш Мурад т1ехьависа хиннав. Цу ханна ший машина юхе г1олла т1ехлелхача ц1ийденнача пхорчех б1арг кхийттаб укхан: цунна атака еш хиннай "Фоккер" яха ялх самолет. Готваь хьовзаваьв цар Мурад: хьалхашкара д1аэккхийте самолет нийсса ураг1а йохийташ, е нийсса лаьттангахьа чуерзайий 1ойожайоал моттийташ, е т1ак1алт1а а яьккхе т1ехьшкахьа юхаерзаеш царна к1алхара вала г1ийртав Мурад. Етташ пулемет а йолаш духхьала т1айоаг1аш фашистий самолет, т1ехьашкахьара атака еш шиъ кхы а йолаш ер хьувзача ханна морхашта юкъера ц1аьхха хьаара лийлхай вай истребителаш. Цар човхаяьчул т1ехьаг1а моастаг1чун самолеташ юхаяьннай Мурада т1ехьара. Д1ахо йодача хана кхы а нийсъеннай вай мехкахочоа ший деналеи майралеи боарам д1ахьокха безаш моттигаш. Моастаг1чунца т1ом бе 248-зза сигала г1еттав из, х1аьта ше цхьанне фашистий 8 самолет йохаяь чу а яйтай. Цу даькъе ца1 "Фокке-Вульф" а йолаш. Фегарча т1ем т1а Оздоев Мурада гойтача къонахчалеи майралеи хьакъехьа яздаь да Г.А. Чечельницке "Летчикаш т1ем т1а" яхача книжка т1ара дешаш: "Денал долаш летчик ва А. С. Суровешкин. Из а цунца цхьана къона летчик Оздоев Мурад а виъне лоарх1ам болаш ба. Нийсса ураг1а маневр елга - из царна эггара хьакхаштаг1а дар да". 1944 шера 25 январь Оздоев Мурада сигала г1етта т1еххьара т1ом баь ди да. Цу дийнахьа командоване заданег1а Псковски областерча Новосокольники яхача города гаьна йоаццаш Маево яха машиннаькъа станци йолча (Шоллаг1ча Прибалтийски фронте) Мурад командир вола звено т1ом беш йолча хана моастаг1чун зенитни артиллере теха пхо кхийтта укхан самолет ч1оаг1а йоха а яь лотаеннай. Йоагаш йола самолет станце моастаг1чун составаш латтачахьа д1ат1а а хьожаяь, Мурад парашютаца чукхоссавеннав, бакъда йоагаш латтача вагонашта юккъе 1овежав. Иштта, фашистий плен нийсвеннав из. Мурад немций кара волга ховш хиннадац вай эскара комадованена. Цудухьа из Советски Союза Турпала ц1и ялийта оттаваь хиннав. Цул т1ехьаг1а массехк ди даьлча Мурада самолет лотаяь чуяйталга ховш а, х1аьта летчика цунах къаста тарденнадац мотташ а хиннача вай т1ема даькъа командоване Мурада гаргарча нахага извещени яхьийтай. Цу т1а иштта хоам баьб: "эскархочун дув къаьр а ца беш, майрали къонахчали гойташ, т1ема задани кхоачашъеш валар хиннад", аьнна. Мурада даьшка, вежарашка, берригача гаргарча нахага йоккха г1айг1а а сагото а кхаьчай, таьзет диллад. Гаргарча нахага кхаьча ца 1еш Мурад везаш а вовзаш а мел барашка, дерригача халкъага кхаьча доккха во хиннад из. Цхьабакъда, нана Минат тешаш хиннаяц цу хоамах, цун дего бакъдеш хиннадац во1 валар. "Веннавац Мурад, са дего цхьаккха тайпара хьат1аэцац из веннав, яхилга", оалаш хиннад цо кхыметтел таьзет чакхдаьнначул т1ехьаг1а а. Кхы а йоккхаг1а г1айг1а кхаьчай Мурада таьзет оттадаьча шоллаг1ча дийнахьа дерригача г1алг1ай халкъага -1944 шера 23 феврале къаьнавар а къонавар а, могашвар а воацар а цхьаккха юха ца къоаставеш - беррига г1алг1ай Казахстана шийлачеи мецачеи аренашка 1обахьийтар. Из хиннад дерригача къаман доккха таьзет. Ц1енах, ковнах, боахамах, Даьхенах баьха цхьаккха х1амана бехке боаца нах дийна бисарга догдоахийла йоацача 1обахьийтар - дерригача халкъа т1аоттадаь доккха 1азап хиннад. Майра летчик дийна висав. Сакхетамча а воацаш вигав из немцаша кара, цул т1ехьаг1а Малхбоалехьарча Пруссеи Чехословакеи концентрационни лагерашка халонаш лайнай, 1азап эзад. Массехказа лагерера ведда хиннав, бакъда к1алхарвала тарденнадац: оарц т1акхувш хиннад, юха а лагере чукхийсав. . . 1945 шера мае Советски Эскаро Польше лагерашкара мукъабаьхарашта юкъе хиннав Мурад. Моастаг1чун кара нийсвеннача хана денз доккха эхь долаш х1ама т1акхаьчача санна хеташ саготдеш, садуаш хиннав Мурад, х1аьта дезалга, бера хана ше удаш лийннача ковнага, цунна гонахьа яь хиннача саьргах йийцача картага сатесса хиннав цига мел яьккхача хана. Мукъаваьнначул т1ехьаг1а ший полке юха а ваха, хьалха санна звено командир а волаш эскаре г1улакх деш хиннав Оздоев Мурад. 1946 шу долалуш эскарера мукъавалийтав из запасе а вохийташ. Иштта да вай сийдолча мехкахочо аэроклубе деша волавеннача хана денз, цул т1ехьаг1а т1ема алах чакх а ваьнна, маьршача, машареча къахьегамга кхаччалца хьадена вахар. Эскарера мукъаваьлча Акмолински областе Атбасар яхача городе дезалах д1акхийттав Мурад. Цу шера саг йоалаяьй. Цул т1ехьаг1а Мурадеи цун сесага Хьаваси д1адоладаьд дуккха х1амаш ла а халонаш 1увша а езаш хинна шийлача Казахстане шоай керда вахар. Цу хана а т1ехьаг1а а Мурада эггара ч1оаг1аг1а къувлаш хиннар спецпереселенций ца хиннна цхьаккха бокъо, царна т1алоаттадаь 1азал хиннад. Са дехка т1ем т1а лаьттарашта а низ кхо ца беш тыле къахьийгарашта а цхьатарра хиннад из вахар. Цу 1азапах чакхвала а т1акхаьча халонаш эшае а мегад денал долча т1емахочоа. Нах дукхаг1а ц1аухача хана Казахстанера шоай Нана-Наьсаре ц1абаьхкаб Мурадеи Хьавайи дезал а, х1аьта д1аяхача б1аьшерен кховзткъалаг1а шераш долалуча хана, доккхаг1дараш дикка ондадаьнна а долаш, ворх1 бер хиннад цар: кхо к1аьнки йиъ йи1иги. Иштта беркате дезали наха нийсса вахари долаш хиннавале а Мурада сатем ца луш, даим цунна дагадоаллаш хиннад цхьа х1ама, цунах йола уйлаш хадданза кхесташ хиннай цун кертача. В1алла хиланза дола х1ама мо мара цхьанне хьоа ца деш Даьхе лорае г1ерташ, в1алла дагадоаца адамашта т1абена къиза т1ом юхатоха г1ерташ цхьаккха х1ама ца кходеш цо мел леладаьр дицденна д1адаьнна хиннад. Бакъдар, нийсадар цхьан тайпара хьалт1адаланза, гучадаланза, наха д1адовзанза дисац. Иштта, 50 шера хьагуча ца доалийташ къайла лоаттадаь Оздоев Мурада т1ема шерашка денали майрали гойташ караг1дийнна г1улакхаш берригача мехка д1адайзар. 1995 шера Сийлахь-йоккхача Коталон 50 шу дизар дезде кийчлуча деношка арадаьлар Россе Президента Б.Ельцина Указ. Цу т1а дар ер дешаш: "1941-1945 шерашка Сийлахь-боккхача Даймехка т1ем т1а немецко-фашистски г1аьрахошта духьала т1ом беш къонахчали турпалали гойтарах Российски Федераце Турпала ц1и лойла Оздоев Ахьмада Мурада, отставкерча з1амаг1волча лейтенанта". Цунах боккха кхаъ хилар Мурадаи цун дезалаи хинна ца 1еш, Мурад мел везарашта, мел вовзарашта, дерригача г1алг1ай халкъа. Цу деша хетаяь йоккха торжественни собрани хилар Назранерча стадионе. Дукха нах гулбеннабар цига Мурадах б1арг тоха, дезача совг1атаца из даькъала вувца. Цу дийнахьа цига хиннарашта ц1аккха дицлургдоацаш доккха ц1ей хилар цунах. Ц1ей д1адоладеш эггара хьалха къамаьл даьча, цу хана Г1алг1ай Республика Кхерамзлен Совета секретарь хиннача Дзауров 1аьлас белгалдаьккхар вай мехкахочоа Оздоев Мурада караг1дийнна турпала г1улакхаш а иштта цу тайпара майрал гойташ т1ом беш кхы а дуккха вай мехкахой т1ема шерашка лаьтталга а. Торжественни марш локхаш Турпала сий деш нийса г1а а боахаш, трибуна хьалхашка г1олла т1ехъяьлар Лоаман кадетски корпуса дешархой колоннаш. Ц1ей чакхдоалаш Г1алг1айчен халкъа ц1ераг1 Оздоев Мурада елар "Волга" яха автомашина. Тахан Оздоев Мурад вайна юкъе волаш вац, вайна юхедисад цо леладаь г1улакхаш, вахаре цо юхейитай беркате лер. Мурада биографи шераг1а йовзийташ, цун вахар к1оаргаг1а кхетадайташ да д1ахо яздаь цун несий (ви1ий сесага) Долатхана дешаш: "Дезала юкъе шиш болаш а нийсхо лелаеш а саг вар папа. Аьннача дош долаш, денна дош кхоачашдеш воаца саг гоама волаш вар из. Ч1оаг1а камаьрша вар из - цунга долаш дар гаргарча нахаца, лоалахошца декъар цо. Дукха рузкъа, ахча дар, аьнна доаккхал деш, сонтавоалаш вацар. Цун нус йолаш цу дезале яхаш а цунна уллув лелаш а йолча хана ц1аккха цунах маьр-да ларх1а магацар сона - сай да волаш санна хетар сона из. Г1алг1ай къаман г1улакхаш леладеш а лорадеш а вар из. Масса хана велавенна, безаме волаш, нахаца цхьана хилара т1ераволаш вар. Цудухьа тхацига каст-каста в1ашаг1бетталора гаргара нах. Вела а велаш царна дукха х1амаш дувцар цо. Из велавелча цун б1аргаш сийрдадоалаш санна хеталора. Бераш ч1оаг1а дукха дезар цунна. Духхьал ший ви1ий е йи1ий, веший е йиший дараш дийза ца 1еш, моллаг1а бераш а. Тха коана1арга даьллача г1анда т1а араваьнна ваг1аш из б1аргавайча улицаг1а мел дола бераш цунна гонахьа хулар. Царна тоам хургболаш х1амаш дувцар цо. Дуккханахьара каьхаташ ухар папайга. Уж яздеш хиннараш бар цунца т1ем т1а цхьана моастаг1чоа духьала лаьтта цун новкъостий. Царех цхьабараша-м Советски Союза летчикий-ветераний Совета Председателга А.И. Покрышкинга а яздаь хиннадар Оздоев Мурада доаг1аш дола совг1ат - Советски Союза Турпала ц1и - д1а х1ана лац, яхаш. Бакъда, жоп юха-м денадацар. Хетаргахьа уж нийсхо йоацаш леладу х1амаш а ше т1ем т1а лайна халонаш а ч1оагг1а 1аткъаш хинна хила тарлора папайна. Бакъда, гуччахьа хьаоалаш х1ама хилацар, дог хайтацар. Цхьайолча хана сатийна наб ца еш, набараг1а къамаьл деш, "Вперед!", "Огонь!", яхаш ц1ог1а детташ а нийслора. Уж а хила мегар цунна цхьан хана духьала лаьтта сурташ. Ялата кхомбеш воаца, хьурмат деш воаца саг гоама вар цунна. Дала ма дахьалда, з1амига яле а, 1оежа уллача маькха ч1егилгах цун б1арг кхийтача, из хьал ца эцаш т1ехвоалачох воагавеш бехк боаккхар цо. "Из миссел маькха ч1егилг йоацаш байнарий сурташ духьала латт сона", - оалар папас. Ц1ейш дездеча хана каст-каста кхувлар папа школашка, кхыча дешара заведенешка. Дешархошта хьалхашка къамаьлаш дора цо Даьхенцара цар безам совбоаккхаш. Из ше а вар боарам боацаш ч1оаг1а ший къам, Даьхе дукха езаш". Вай сийдола мехкахо Российски Федераце Турпал яха ц1и еларал совг1а цунна караг1даьнна доккхий г1улакхаш бахьан долаш белгалваьккхав паччахьалкхен кхыча совг1аташца а - царца Ц1еча Байракха, Ц1еча Седкъа, Даймехка т1ема I-ча степена, Даймехка т1ема II-ча степена орденаш, итт совг1а медаль а йолаш. Из хиннав 315-ча истребительни авиационни Рижски дивизе ветеран а къахьегама ветеран а. Цун ц1ераг1а ц1и тилла я Назранера улица. Цкъа укх тайпара чулоацам болаш письма дера Назрановски райвоенкомате: "Новкъост военни комиссар! Эскаре цхьана г1улакх деш хиннарий ц1ераг1а сона т1адиллад Сийлахь-боккха Даймехка т1ом болча хана Латве лаьттача авиационни даькъа ветеранаш лохилга. Царех ца1, сона хетачох, вахаш ва городе Назране. Летчиках-истребителах Оздоев Мурадах оаха оалар Миша. Из г1улакхах дика кхеташ, хьаькъал долаш а майра а летчик вар. Цунна-м дика дагабоаг1а хургба шийца цхьана моастаг1чох латаш хинна новкъостий. Цун адрес сона дайтар дех аз. Кхы а дикаг1а хургдар, нагахьа санна Оздоева ше тхога письмо яздоре, укх шера гурахьа оаха юбилейни шу дездеча хана Риге хьава цунна могаргдий-деций хойташ. Из ц1ей в1ашт1ехьдоаккхар я Прибалтийски военни округа Военни Совет. Са моаршал да шуга П.Л. Зуев". Цу хана Мурад Назрановски Автотранспортни предприяте болх беш хиннав, Латвера письмо деча ч1оаг1а г1адваха а хиннав из. - Доккха дикахетар хилар сона, - оалар Мурада, - соца цхьана моастаг1чоа духьала т1ом беш хиннача доттаг1ашкара письмо кхачарах. Мел дукха х1амаш догадохийтар цо, мел дукхача новкъостий ц1ераш дагайохийтар, сибаташ духьалъоттийтар цо. Сона юха а духьала эттар уж гаьнара т1ема денош, цу хана леладаь х1амаш, юха а уллув латташ мо хеталора полка командир Кукушкин, политрук Азаров, дивизе командир Литвинов, летчикаш Заневахин, Трескин, Красников, Афонин, Сютягин, кхы дуккха бараш. Риге доттаг1ех б1аргтоха-м со ваханза 1елургвацар. Мурад Риге т1ема ветеранаш-летчикаш в1ашаг1кхетача ваха хилар. Дог г1оздаьнна г1адваха цигара ц1авеча дийца вала ца могаш мехкахошта хьадувцар цо цига шийна б1аргадайна х1амаш. Йоккхача Россе Турпалага кхаччалца лакхвала мегача вай мехкахочох, сийдолча г1алг1ай к1антах Оздоев Мурадах очерк язъе сайга аьлча, эггара хьалха сона дагадехар 1957 шера Нохч-Г1алг1ай АССР юхаметтаоттае йолаеча хана, Грозне краеведчески музее хьалтеха даьлла цун з1амига сурт, цунна к1ала яздаь хинна, айса 1одийша йоазув: "Герой Советского Союза летчик Оздоев Мурад", цу хана се г1адвахар, т1ехьаг1а из бакъдац, аьнна хезача сай дега хинна бохам. Цхьаькха уйла а ессар кертача - из деррига метта ма эттадий, Мурад Россе Турпал хилар ч1оаг1 ма даьдий, дукха ха д1а ма яхайий, Мурад ше а тахан вайна юкъе волаш мичав - в1ашт1ехьдаргдий-те мадарра Мурад, цун г1улакхаш д1ахьокха? Уж шеконаш а йолаш волавелар со эшаргйола материал гулъе. Са де в1ашт1ехьдаьнначун, сона кхоачашде мегачун мах белга хьона д1ат1адул аз, газет дешар.

***

фото: